گذری بر آداب و رسوم حرم مطهر رضوی در شب‌های قدر

در روشنایی طلایی گنبد نشستن و دهان را با استغاثه و تکرار نام علی(ع) معطر کردن، آیینی نه امروزی است. قرن‌هاست زائر و مجاور دلداده و پناه‌آورده، می‌آیند تا شب‌های قدر را در جوار ضامن آهو سحر کنند.

این پناه آداب و رسومی را رقم زده که بخشی از هویت مشهدالرضا(ع) را شکل داده‌ است. در واقع رمضان، شهر آداب و مناسکی است که گره دیرینه با حرم مطهر دارد خاصه در شب‌هایی که احیاست و حکم حیات و نفس دوباره را برای هر مسلمانی دارد.

سیاه کردن رنگ پرچم

سده هاست که در حرم مطهر رضوی هر مرتبه با رؤیت هلال ماه صیام، نقاره خوانی سحر و مناجات گویی افطار دم می گیرند تا تأکیدی باشند بر لحظه های عبودیت و بندگی. این نوا اما در سه شب خاموش است. در واقع با رسیدن ساعت شب قدر وهنگامه عزای امیر مومنان، خادمان به تکاپو می افتند تا نخستین رسم حرم را در این شب ها به جا آورند و آن تعویض پرچم بالای گنبد است.

سیاه پوشی شهر از این نقطه آغاز می شود و به کوچه های مشهد می رسد. البته رسم تعویض پرچم با آداب و رسوم خاصی در حریم حرم رضا(ع) تنها در دو شب عاشورا و شب شهادت ثامن الحجج(ع) انجام می گیرد اما در روزهای دیگر تقویمی و مناسبتی عزای ائمه اطهار (ع) هم پرچم بالای گنبد سیاه می شود.

روایت است که سنت سیاه پوشی را مأمون عباسی باب کرده است. در واقع پس از آنکه او در هنگام معرفی امام رضا(ع) به ولایت عهدی، رنگ سبز خلعت را جایگزین رنگ سیاه کرد، این رنگ به عنوان نماد شیعه رواج یافت اما نسب پرچم سیاه رسمی است که دیرینگی آن را باید تا دوره صفوی به عقب برد. در سیاهه اسناد تاریخی آستان قدس از این دوره از افرادی که آنان را علمدار و پرچم دار خوانده اند، نام برده شده است.

همچنین در نسخه های خطی قرن دهم هجری قمری، نقاشی هایی برجای مانده که نشان یا پرچم آستان قدس که شکلی ترنج مانند داشته، به تصویر درآمده است. در حاشیه این پرچم، اسامی چهارده معصوم در چهارده دایره کنار هم چشم نوازی می کند و در وسط آن عبارت «مهر مشهد مقدس الرضا علیه افضل التحیه و الدعاء» دیده می شود. پس از انقلاب اسلامی پرچمی طراحی می شود که روی آن عبارت «لااله الا الله» به شکل گنبد و گلدسته گلدوزی شده و در حاشیه آن نام مبارک «رضا» به تکرار با رنگ زرد، دوردوزی شده است.

این پرچم همیشه به جز ایام سوگواری بر بالای گنبد طلا در اهتزاز است و فقط در ایام عزاداری محرم و شهادت ائمه اطهار(ع)، با پرچم مخمل سیاه رنگ که همان نشان و همان حاشیه، با ساتن سبز زیتونی روی آن گلدوزی شده، تعویض می شود.

روشنایی حرم و خاموشی نقاره

بخشی از اسناد موجود در آستان قدس رضوی به دستورالعمل هایی اختصاص دارد که متولی آستانه در آن ها به چگونگی برنامه های ماه رمضان به ویژه شب قدر پرداخته است. این دستورالعمل ها شامل قرائت قرآن، برگزاری مراسم افطاری، نخل بندی، شمع گردانی، عزاداری، نوحه خوانی، ادعیه خوانی و نواخته نشدن نقاره می شود. یکی از مراسم هرساله حرم در شب های احیا، روشن نگهداشتن صحن ها با شمع و چراغ پیه سوز است.

از آنجا که در گذشته، روشن نگهداشتن فضاهای بزرگی مثل حرم کار سختی بوده، با غروب خورشید، همه چراغ ها و شمع ها خاموش و در حرم بسته می شده است. این درها در شب های قدر برای استفاده عموم تا سحر روز بعد، باز می مانده و چراغچیان موظف بودند روشنایی حرم را در این شب به صورت پیوسته تأمین کنند. همچنین طبق قانون جاری در حرم، در این ایام نفسی در نقاره ها نمی دمیده و کسی هم بر طبل ها نمی کوفته است. نقاره خوانان در این سه شب مثل بسیاری دیگر از کارکنان حرم تنها به ذکر و تلاوت قرآن مشغول بوده اند.

نخل گردانی مشهدی

یکی از این آیین های عزاداری شب‌های احیا مراسم «نخل گردانی» بوده است که این روزها نشانش را جز لابه لای اسناد باقی مانده آستان قدس رضوی نمی توان یافت. نخل بندی رسمی بوده که در عصر حکومت صفوی در برخی نقاط ایران ازجمله مشهد در هنگام سوگواری برخی امامان شیعه به ویژه حضرت علی(ع) برپا می شده است. «نخل»، سازه ای چوبی شبیه به اتاقکی کوچک بوده که از دیواره های مشبک ساخته شده و کف آن را با به هم پیوستن تعدادی تنه درخت شکل می داده اند. این نخل در فرهنگ اسلامی نمادی از تابوت ائمه(ع) است که بر سر دست و بازو گردانده می شود.

تزیین و آرایش نخل با پارچه، آینه و دیگر زیورآلات از مقدمات این مراسم است که به آن «نخل بندی» می گویند. پس از بسته شدن نخل، زائران مشهدی آن را بر شانه می گذاشته و در صحن حرم می گردانده اند و به این صورت، عزاداری شب های احیا آغاز می شده است. مطابق این اسناد، کاغذ الوان، ورق نقره، طلا و آینه های رنگی ازجمله وسایل تزیین نخل بوده که به آن ها اشاره شده است. مراسم «نخل بندی» در حرم رضوی از سال ۱۰۶۷ ق تا پایان حکومت افشاری، با شکوه و وسعت خاصی برگزار می شده است، اما به مرور به دست فراموشی سپرده می شود.

خواندن دعا و عزاداری کردن

دعاخوانی شب های قدر تنها آیینی است که با شکل امروز خود چندان تفاوتی نکرده است. از قدیم الایام زائران و مجاوران حضرت رضا(ع) همیشه در شب های قدر در صحن ها و رواق ها حاضر می شده اند و به عزاداری، تلاوت قرآن، خواندن ذکرها و دعاهایی مانند جوشن کبیر مشغول می شده اند. شب زنده داری در حرم که تا سحر طول می کشیده است، از دیگر آیین های این ایام بوده است که هنوز هم متداول است.

منبع: اسناد آستان قدس رضوی، کتاب‌دایره المعارف آستان قدس رضوی، پژوهش‌طاهره‌فجر داودلی و...